เส้นทางตามรอยพระพุทธเจ้าหลวง  
เสด็จประพาสต้น มณฑลนครสวรรค์
    พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง รัชกาลที่ ๕ ได้เสด็จประพาสต้นยังจังหวัดนครสวรรค์ ซึ่งเป็นการเสด็จเพื่อพบเห็นและใกล้ชิดกับไพร่ฟ้าข้าแผ่นดินของพระองค์เอง และทรงประสงค์ที่จะได้รับทราบความทุกข์ ความสุขและความเป็นอยู่ของพสกนิกรอย่างแท้จริง เส้นทางที่พระพุทธเจ้าหลวง (ร.๕) เสด็จ อาทิ

๑.วัดพระปรางค์เหลือง 
    ตั้งอยู่ในอ.พยุหะคีรี  เป็นวัดโบราณที่เก่าแก่มากวัดหนึ่ง เจ้าหน้าที่ของกรมศิลปกรได้คำนวณอายุของวัดว่าเป็นวัดที่ถูกสร้างขึ้นประมาณปีพุทธศักราช ๒๓๐๕ ซึ่งเป็นสมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย ในอดีตที่ผ่านมาวัดนี้มีชื่อเสียงในการรักษาโรคภัยไข้เจ็บทางด้านยาสมุนไพรรดน้ำมนต์และคาถาตามหลักของแผนโบราณ รวมทั้งการรักษาโรคเคล็ด ขัดยอก และอัมพาต โดยวิธี "เหยียบฉ่า" อย่างได้ผล
    จากการสืบค้นหอจดหมายแห่งชาติพระราชนิพนธ์ใน ร.๕ และพระราชนิพนธ์ของสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ บันทึกไว้ว่า ร. ๕ ทรงเสด็จประพาสที่วัดพระปรางค์เหลืองรวม ๓ ครั้ง ในการเสด็จครั้งที่ ๒ เมื่อวันที่ ๑๑ สิงหาคม (พ.ศ.๒๔๔๙) ร.ศ. ๑๒๕ นับเป็นครั้งที่สำคัญที่สุดในประวัติศาสตร์ นอกจากมีหลักฐานจากบทพระราชนิพนธ์ของ ร.๕ ทรงบันทึกการเดินทางเป็นรายวันถึงสถานที่ที่เสด็จประพาสต้นโดยละเอียด  พร้อมทั้งทรงถ่ายภาพและในครั้งนี้ "หลวงพ่อเงิน" ได้ถวายการรดน้ำมนต์แด่ ร.๕ ได้รับสมณศักดิ์เป็น "พระครูพยุหานุสาสก์"  ดำรงตำแหน่งเจ้าคณะอำเภอพยุหะคีรีมีชื่อทางด้านรดน้ำมนต์ "จินดามณี"
   ซึ่งภายในบริเวณวัดพระปรางค์เหลือง มีจุดสำคัญต่างๆในการตามรอยเสด็จประพาสต้น ดังนี้ องค์พระปรางค์เหลือง วิหารหลวงพ่อโต แพที่จอดเรือสมัย ร.๕ การสาธิตเหยียบฉ่า กุฏิหลวงพ่อเงิน เก๋งเรือพระราชทาน นมัสการรูปหล่อหลวงพ่อเงิน 

๒.วัดเกาะหงษ์ 
    "วัดบ้านเกาะ" หรือวัดเกาะหงษ์" ตั้งอยู่ในอ.เมือง ในการเสด็จประพาสต้นทางเหนือของ "พระพุทธเจ้าหลวง" ได้เสด็จผ่านมาถึง "วัดบ้านเกาะ" หรือวัดเกาะหงษ์ เมื่อวันที่ ๑๒ สิงหาคม พ.ศ.  ๒๔๔๙ ( ร.ศ.๑๒๕) พระองค์นมัสการพระประธานในโบสถ์ และนมัสการ "หลวงปู่กัน" ซึ่งเป็นสมภารวัดในขณะนั้น โดยภายในพระอุโบสถ พระองค์ทรงเห็น "พระสังกัจจายน์" ยืนมือกุมท้อง  ทรงพอพระทัยเป็นอันมาก จึงขอเชิญพระกัจจายน์ไป แล้วพระราชทานพระราชทรัพย์จำนวน ๑ ชั่ง (๘๐ บาท) เพื่อให้จัดสร้างขึ้นใหม่แทนซึ่งก็คือองค์ที่เห็นอยู่ในปัจจุบัน
    ความอัศจรรย์อีกอย่างหนึ่งของวัดแห่งนี้ก็คือการรักษาโรคด้วยวิธี "เหยียบฉ่า" โดยหมอจะนำเท้าจุ่มสมุนไพร แล้วนำไปเหยียบแผ่นเหล็กที่กำลังเผาไฟจนร้อนจัด   ขณะเหยียบเหล็กจะเกิดเปลวไฟลุกท่วมเท้าเสียงดัง "ฉ่า" จากนั้นก็นำมาเหยียบให้ผู้ป่วยบริเวณที่มีการเจ็บป่วย ซึ่งนับว่าเป็นการรักษาโรคแบบโบราณที่มีความอัศจรรย์มาก  ตามตำนานกล่าวว่าสืบทอดกันมากกว่าร้อยปี
    ซึ่งภายในบริเวณวัดเกาะหงษ์ มีจุดสำคัญต่างๆในการตามรอยเสด็จประพาสต้น ดังนี้ ชมโบสถ์เก่าอายุกว่า ๒๐๐ ปี กราบพระสังกัจจายน์ยืน ชมการเหยียบฉ่า รักษาโรคอัมฤกษ์อัมพาต  กราบหลวงพ่อกัน หลวงพ่ออินทร์ยอดเกจิอาจารย์ในอดีต

๓.ศาลาที่ประทับ ร.๕ หน้าวัดเขื่อนแดง
    อยู่ในอ.เมือง "วัดศรีสุวรรณ หรือวัดเขื่อนแดง" เคยเป็นที่ตั้งค่ายทหารนครสวรรค์มาก่อนเมื่อ ครั้งที่ร.๕ เสด็จประพาสต้นเมืองนครสวรรค์ เมื่อวันที่ ๒๙ สิงหาคม ร.ศ.๑๒๕ (พ.ศ.๒๔๔๙) พระองค์ท่านได้ประทับที่ศาลาหน้าวัดแห่งนี้ เพื่อพิจารณาคดีตามคำปรึกษาของศาลทหารให้ประหารชีวิตคดีอ้ายวิม พลทหารฆ่านายสิบตายเนื่องจากเป็นเวลารักษาราชการเสด็จพระราชดำเนิน   และทำผิดพระราชกำหนดกฎหมายข้อบังคับของค่ายทหารที่เพิ่งตั้งขึ้นใหม่  ถ้าลดหย่อนโทษจะเป็นเยี่ยงอย่างให้มีความกำเริบ
    ความสำคัญของสถานที่แห่งนี้น่าสนใจมากเนื่องจากเป็นค่ายนครสวรรค์เก่า โดย "พระองค์เจ้าจิรประวัติ" ซึ่งเป็นพระราชโอรสของรัชกาลที่ ๕  พระองค์ท่านมีความสามารถทางด้านการทหารและถูกส่งไปศึกษาด้านวิชาทหารในต่างประเทศและในสมัยนั้นพระองค์ทรงเป็นเสนาธิการทหารบกคนแรก    
    ต่อมาค่ายทหารนครสวรรค์เดิมจึงถูกย้ายไปฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา เมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๕ เพื่อเป็นเกียรติประวัติแก่พระองค์เจ้าจิรประวัติ จึงใช้ชื่อว่า "ค่ายจิรประวัติ" จวบจนปัจจุบัน

๔. วัดเขาดินใต้  หรือวัดพระหน่อธรรินทรใกล้วารินคงคาราม
    อยู่ในอ.เก้าเสี้ยว เมื่อครั้งรัชกาลที่๕ เสด็จประพาสต้นเมืองกำแพงเพชรทางชลมารค ได้แวะเมืองนครสวรรค์ เมื่อวันที่ ๒๘ สิงหาคม ๒๔๔๙ ทรงสนทนาธรรมกับ "หลวงพ่อเฮง" อดีตเจ้าอาวาส  เป็นที่พอพระราชหฤทัยเป็นอย่างยิ่งและทรงแต่ตั้งให้เป็นพระครูชั้นพิเศษ นาม"พระครูพิสิษฐสมถคุณ" "หลวงพ่อเฮง"เป็นพระที่รัชกาลที่๕ ทรงนับถือมากจนได้รับนิมนต์เข้าไปในพระราชพิธีต่างๆ  ตลอดรัชกาล และได้รับพระราชทานสิ่งของเครื่องใช้หลายอย่าง  ซึ่งทางวัดมหาโพธิ์ได้เก็บรักษาไว้และดังปรากฎในพระราชหัตถเลขาของร.๕ ทรงบันทึกไว้ว่า ทรงเลื่อมใสในศีลาจารวัตรหลวงพ่อเฮงมาก และทรงบริจาคเงิน 100 บาท ร่วมสร้างศาลาวัดเขาดินใต้    
    "วัดเขาดิน หรือ วัดเขาดินใต้" ในปัจจุบัน เนื่องจากต่อมาภายหลังได้มีการสร้างวัดเขาดินเหนือโดยวัดเขาดินใต้นี้เป็นวัดเก่าแก่สร้างตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย อายุประมาณ ๒๐๐ ปีเศษ  ตั้งอยู่ในเขตตำบลเขาดิน อำเภอเก้าเลี้ยว จังหวัดนครสวรรค์ตั้งอยู่ริมแม่น้ำปิงฝั่งตะวันตก ด้วยเหตุนี้เองจึงมีชื่อเต็มว่า  "วัดพระหน่อธรณินทรใกล้วารินคงคาราม" ตั้งอยู่ตรงข้ามกับวัดมหาโพธิ์ใต้ ซึ่งถือเป็นวัดพี่วัดน้องกันเพราะหลวงพ่อเฮงท่านเป็นเจ้าอาวาสปกครองดูแลทั้ง ๒ วัด
    ซึ่งภายในบริเวณวัดเขาดินใต้ มีจุดสำคัญต่างๆในการตามรอยเสด็จประพาสต้น ดังนี้ นมัสการ "หลวงพ่อเฮง" แวะวิหารเล็ก ตั้งอยู่บนเขาหน้าวัดเขาดินประดิษฐานรอยพระพุทธบาทจำลองที่สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถถวาย "หลวงพ่อเฮง"เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๖ ชมพระอุโบสถบนยอดเขาซึ่งมีทางขึ้นเป็นบันไดนาคสวยงามมาก และ ถ้ำลับแล

๕.วัดเขาหน่อ
    ตั้งอยู่ในอ.บรรพตพิสัย "พระพุทธเจ้าหลวง" ได้เสด็จประพาสต้นครั้งที่ ๒ ผ่านไปยังบ้านแดน อำเภอบรรพตพิสัย เมื่อวันที่ ๑๗ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๔๙ (ร.ศ.๑๒๕)  ตามประวัติพระองค์ได้ประทับแรมที่บ้านแดนพระราชทานเสมา และเมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๒ (ร.ศ.๑๒๘) ได้พระราชทานสิ่งของเครื่องสังเคีต  เช่น ปิ่นโต ตะเกียง ชุดกาต้มน้ำร้อน และหีบไม้ให้  "หลวงพ่อแหยม"  วัดบ้านแดน หรือวัดอรุณราชศรัทธาราม  ในงานพระศพพระองค์เจ้าอุรุพงษ์รัชสมโภช เป็นพระราชโอรสองค์ที่ ๗๕ ของร.๕ ซึ่งเป็นชนิดเดียวกันกับที่พระราชทานให้ "หลวงพ่อเฮง" วัดเขาดินใต้  
    นอกจากนี้ยังมี "ไม้รูปอาร์ม" จารึกข้อความ " ยุทธการ ๕ " ตรงกลางมีรูปกงจักรทองเหลือง มีคำเล่ากันต่อๆ ว่า เครื่องหมายที่พระราชทานให้ไว้นี้เมื่อมีการล่องแพซุงไม้ของทางราชการมาจากทางเหนือ ผ่านหน้าวัดบ้านแดน  ทางวัดแสดงเครื่องหมายยุทธการ ๕ นี้ นำซุงไม้นั้นมาสร้างวัดและศาสนสถานได้
    หลังจากที่เสด็จไปยังบ้านแดนแล้ว ร.๕ ได้เสด็จพระราชดำเนินโดยแคร่ไม้ไผ่คานหามไปยังเขานอ (เขาหน่อ) มีระยะทาง ๘๗ เส้น (ประมาณ ๒ กิโลเมตร) โดยมีผู้เล่าเรื่องถวายว่าที่เขาแห่งนี้นางพันธุรัตน์ตามมาพบพระสังข์  มีมนต์มหาจินดาเขียนอยู่ที่แผ่นศิลา  และทรงสรงน้ำสถานที่ดังกล่าว ปัจจุบันเรียกว่า  "สระเสด็จ"
    ซึ่งภายในบริเวณวัดเขาหน่อ มีจุดสำคัญต่างๆในการตามรอยเสด็จประพาสต้น  ดังนี้  "สระเสด็จ" ที่เคยสรงน้ำ วัดเขาหน่อ  ชมสิ่งของพระราชทาน จาก ร.๕ ถวายแด่ "หลวงพ่อเเหยม" เมื่อ พ.ศ.๒๔๕๒   และปัจจุบันภายในวัดมีพระบรมรูป ร.๕ เพื่อให้ประชาชนสักการะ  และสามารถชมค้างคาวนับล้านตัวบินออกจากถ้ำยามเย็น และมีศูนย์แสดงและจำหน่ายสินค้าโอทอป
วัดพระปรางค์เหลือง - วัดเกาะหงษ์ 
บทนำ 
ศาลาที่ประทับ ร.5 หน้าวัดเขื่อนแดง
วัดเขาดินใต้  หรือวัดพระหน่อธรรินทรใกล้วารินคงคาราม
วัดเขาหน่อ
ขอขอบคุณการอนุเคราะห์ข้อมูล